Mekanlar hafızanın parçasıdır

22 Aralık 2011 Perşembe, 08:48

Yüksel GENÇ /Özgür Gündem

Hakikatlerle yüzleşme ve adalet süreçlerinde en zor olan ve gerçek sorunlardan biri de geçmişin çatışmalarının, gerçeklerinin bugüne yerleştirilmesidir, dünün çatışmalarının bugünde sürdürülmesidir. Bu tip durumlarda hakikat,adalet, hafıza çalışmaları hem hayati hem güçtür.

İşte bu güçlüğün derin verileriyle dolu bir zamanda, bu hafta sonunda Cezayir Lokantasında “Hakikat Adalet ve Hafıza Merkezi” uluslararası bir toplantı gerçekleştirdi. Adalet ve yüzleşme konularında pek çok ülke deneyimini bizlerle paylaşan ama aynı zamanda adalet ve iyileşme sürecinin bir parçası olarak vicdan mekanları meselesini sistemli olarak gündemimize getiren Merkez, şimdiye kadar önemli işlerde yaptı. Bu köşede her etkinliğine yer verdiğim merkez çalışmalarını www.hakikatadalethafiza.org isimli Web sitesinde paylaşıyor. merak eden oradan takip edebilir.

Bu önemli Merkez bu hafta sonuda “Anıtlar, müzeler ve anma girişimleri: Türkiye ve dünya deneyimleri” başlıklı toplantıyı gerçekleştirdi. Farkedeceğiniz üzere bu çalışmalar iki alan üzerinde ilerliyor: Biri hakikat ve öykü üzerinden diğeri ise hatırlama ve unutma biçimlerinin hatta iyileşme biçimlerinin parçası olarak vicdan mekanlar üzerinden ilerliyor. Hafta sonu ikinci alan üzerinde ağırlaştı tartışmalar.

Uluslararası deneyimlerin genişçe taşındığı bu çalışma; bize adalet ve iyileşme için gerçeğin anlatılmasının, gerçekle yüzleşilmenin tek başına yeterli olmadığını, hakikat mekanlarınında bir şekilde sürecin parçası olması gerektiğini gözler önüne serdi.

Nihayetinde yalnızca öyküler değil mekanlarda geçmişin hafızasını barındırıyor. Hatta hakikat onlarla birlikte tamamlanıyor.

Hafta sonu gerçekleşen toplantı tam da bu gerçeğe denk geldi. Bu nedenle Maria Eugenia Mendizabal’in anlattığı Arjantin’in ünlü işkence merkezi Olimpo’nun hafıza /toplum Merkezi’ne dönüştürülme çalışmaları, Diyarbakır cezaevi gibi vahşet mekanlarının vicdan mekanları olarak nasıl değerlendirilebileceğine kafa yoranlar için önemli bir deneyim alanı oluşturdu. Faslı Fatna El Bouih’in işkence merkezlerinden biri haline getirildiğini söylediği Kasablanka’nın Hay Mohammadi Mahallesine dönük çalışmaları ve Derb Moulay cherif cezaevinin vicdan mekanı olarak değerlendirilmesi çabaları aynı biçimde önemli bir deneyim ufku olarak sunuldu.

***

Bizler işkenceyi, ihlali, vahşeti nasıl göstereceğiz, göstermelimiyiz? Bu önemli bir soru. Çünkü oluşturulacak vicdan mekanlarının biçimi, içeriği yüzleşmenin tamamlanmasında ve gelecek kurgusunda epey etkili. Öyküleri anlatmak ve yargılama süreçleri adalet tesisinde önemli, ama güvenli bir gelecek konusunda yeterli olmayabiliyor.

Nihayetinde birlikte yaşamın iki koşulu var: biri unutarak yaşamak diğeri hatırlayarak yaşamak. Türkiye’de hangisi tercih edilecek? Yaptık ama unutun, yaşadık ama unutalım mı denecek? Yaşanmışı hatırlatan şeylerin yok edilmesi mi birliği sağlayacak, yoksa yaşanmışı hatırlatan mekanların, imgelerin korunması mı?

Bu soruların sağlıklı yanıtlarıda mekanlar gerçeğini tartışmaya götürecek bizi. Bu yüzden de dünya deneyimleri önemli. Toplantıya konu olan Arjantin’de, Fas’ta geçmişin hafızasını taşıyan bu mekanları sivil topluma açan, etkinlikler sahasına dönüştüren bir yol izlemişler. Örneğin Arjantin’de işkence merkezi Olimpo’nun tiyatrolar yapılan, şarkılar söylenen, kitaplar okunan bir mekana getirilmesi ile ilgili kararı kolay alınmamış. Müze olsa acı nasıl anlatılacak, nasıl resmedilecek? Acı resmedilmeli mi? denmiş. Kimi buradaki işkenceleri anlatan unsurların kullanılmasını ve yıkılan hücrelerin oluşturulmasını istemiş, kimi Hücreleri devlert kurar biz kuramayız demiş. Kimi tümden yıkıp hiç hatırlamamayı önermiş. Sonunda işkence gören eski tutuklularında bulunduğu karar mekanizmasında, ölüm mekanı olan buranın yaşam mekanına dönüştürülmesi kararı alınmış. Fas’ta da benzer sorunlar çıkmış. Bizde de çıkacağı muhakkak.

***

Toplantı da vicdan mekanlarında yaşananı unutturmamak için “kamusal sanat projeleri”de önemli bir alternatif olarak sunuldu. Bu konuda en etkili örneklerden biri Almanya’da, Yahudi soykırımını anmak üzere Nazi döneminde uygulananan yasakların yazılı olduğu 80 levhanın sokak lambalarına asılmasını sağlayan sanatsal bir proje. Bir durumu anlatmanın en zengin dili sanat alanı. Bu alanda hafıza mekanlarının korunması ve sunumunda sabat özellikle kamusal sanat projeleride oldukça etkileyici olmaya aday.

***

Türkiye’de katliam, vahşet ve işkenceye tanıklı eden pek çok mekan mevcut. Ancak yüzleşme ve adalet sürecinin parçası olarak bunların nasıl değerlendirileceği konusu oldukça az tartışılıyor. Mekanın hafızanın dolayısıyla yüzleşmenin güçlü bir unsuru olduğu bazen unutuluyor, bazende aşırı derecede öznelleştiriliyor. Bu nedenle yüzleşme süreçlerinde mekanlar yaratma ya da mekanları sunma halleri önemini koruyor. Öte yandan vahşetleri simgeleyen bazı eserlerin yapılması ihtiyacı da oldukça diri. Bu nedenle uyarıcı niteliğe sahip pek çok ülke deneyimi bizde ne olabilir konusunda önemli fikirler veriyor.